બોલતા બોલતા ગંગાસ્નાન કરીને ગંગાના ઘાટ પરથી ચાલ્યા આવતા હતા. નાહીને લાલ રંગનો ગમછો વીંટયો હતો. ખભે જનોઈ, ગળામાં રુદ્રાક્ષની માળા, માથે શિખા અને પગમાં ચાખડી, હાથમાં તાંબાનો લોટો એમ પોતડીધારી એ બ્રહ્મદેવ ભોળાનાથનું સ્મરણ કરતા કરતા આગળ વધતા હતા.
અચાનક બ્રાહ્મણની નજર રસ્તાની એક તરફ બેઠેલા એક ડોશીમાં તરફ પડી. એમનાં વસ્ત્રો પરથી સાધારણ સ્થિતિનાં હોવાનું અનુમાન થતું હતું. માજીના ચહેરા પર ઉદાસી છવાયેલી હતી. પેલા બ્રહ્મદેવે કહ્યું: "મા, આપ કેમ ઉદાસ વદને બેઠાં છો? કંઈ કામ હોય તો કહો."
માજીએ કહ્યું," ભાઈ, મારા પતિનું શ્રાદ્ધ કરાવવાનું છે , પરંતુ બ્રાહ્મણે જે દક્ષિણા
માગી એટલું મારું ગજું નથી. સમય વીતી જાય છે, પણ કોઈ હા પાડતા નથી.કોઈ
કર્મકાંડી બ્રાહ્મણ પાસે વિધિસર શ્રાદ્ધ કરાવાય તો મારા પતિના આત્માને તૃપ્તિ થાય.થોડી ઘણી દક્ષિણા અને સીધું આપી શકું, પરંતુ ધોતી, વસ્ત્રો, પિતળના વાટકા અને મોટી દક્ષિણા આપવાની મારી શક્તિ નથી." આટલું કહેતાં માજીની આંખો આંસુથી છલકાઈ ઉઠી.
માગી એટલું મારું ગજું નથી. સમય વીતી જાય છે, પણ કોઈ હા પાડતા નથી.કોઈ
કર્મકાંડી બ્રાહ્મણ પાસે વિધિસર શ્રાદ્ધ કરાવાય તો મારા પતિના આત્માને તૃપ્તિ થાય.થોડી ઘણી દક્ષિણા અને સીધું આપી શકું, પરંતુ ધોતી, વસ્ત્રો, પિતળના વાટકા અને મોટી દક્ષિણા આપવાની મારી શક્તિ નથી." આટલું કહેતાં માજીની આંખો આંસુથી છલકાઈ ઉઠી.
"ચાલો, ઉઠો, મા. હું પણ બ્રાહ્મણ છું. કર્મકાંડની વિધિ જાણું છું. આપના પતિની
શ્રાદ્ધ-ક્રિયા કરાવી આપું. આપ દક્ષિણામાં જે આપશો તે સ્વીકારીશ."
શ્રાદ્ધ-ક્રિયા કરાવી આપું. આપ દક્ષિણામાં જે આપશો તે સ્વીકારીશ."
બ્રાહ્મણનાં વચનો સાંભળીને પેલાં માજી રાજી રાજી થઈ ગયાં. ઉદાસી દૂર થઈ ગઈ
અને ચહેરા પર ઉજાસ છવાઈ ગયો. માજી પણ ઉતાવળી ચાલે બ્રાહ્મણની પાછળ
ચાલવા લાગ્યાં. સાથે લાવેલ શ્રાદ્ધની સામગ્રી એક થાળમાં ગોઠવીને મુકી.
બ્રાહ્મણે પણ નિયમ અનુસાર અને વિધિપૂર્વક શ્રાદ્ધક્રિયા કરાવી.
માજીની આર્થિક સ્થિતિ સાવ સાધારણ હોવાથી તેમણે દક્ષિણામાં એક પડિયો
ચોખા, ગોળનો કકડો અને માથે એક તાંબાનો પૈસો આપ્યો. બ્રહ્મદેવને તો આટલું મળ્યું તેમ છતાં આનંદ આનંદ થઈ ગયો. વૃદ્ધા આનંદ પામી.
ચોખા, ગોળનો કકડો અને માથે એક તાંબાનો પૈસો આપ્યો. બ્રહ્મદેવને તો આટલું મળ્યું તેમ છતાં આનંદ આનંદ થઈ ગયો. વૃદ્ધા આનંદ પામી.
બ્રહ્મદેવ ઘર ભણી જવા નીકળ્યા. ભોળાનાથનું સ્મરણ કરતા ઘર પાસે પહોંચ્યા ત્યારે એને એક ઓળખીતો સામો મળ્યો. દરરોજ તો હાથમાં ગંગાજળનો લોટો લઈને સામે મળતા, પરંતુ અત્યારે બીજા હાથમાં પડિયો, ગોળનો કકડો અને તાંબિયો જોતાં પૂછ્યું: " કેમ? આજે આ બધું શાનું છે? "
પેલા બ્રાહ્મણે હસીને કહ્યું, "તમને નવાઈ લાગે છે, ખરું? હું ન્યાયાધીશ થયો એટલે
બ્રાહ્મણ થોડો મટી ગયો? આજે એક નિ:સહાય માજીને એના પતિનું શ્રાદ્ધકર્મ કરાવીને મારું બ્રાહ્મણ તરીકેનું કર્તવ્ય બજાવ્યું, એની દક્ષિણા છે.’
આ માનવતાવાદી બ્રાહ્મણ હતા: કોલકાતા હાઈકોર્ટના મુખ્ય ન્યાયાધીશ આશુતોષ
મુખર્જી.
